Miyazaki’nin Vizyonunu Çevirmek
Miyazaki’nin Vizyonunu Çevirmek
Ghibli Stüdyo denildiğinde aklınıza ilk ne geliyor? Yürüyen Şato? Ruhların Kaçışı? Ya da stüdyonun sembolü Totoro? Hangisi aklınıza gelirse gelsin, ya da hiçbiri gelmesin, eserlerin arkasındaki isim tanımaya değer. Japon yönetmen ve çizer, Hayao Miyazaki. 2003 ve 2024’te Best Animated Feature (En İyi Animasyon Filmi) Oscar’ı alan Miyazaki’nin, üçü kitap uyarlaması olan birbirinden güzel toplam 15 filmi bulunuyor.
Bu 15 eserin her birinde Miyazaki’nin ilginç vizyonunu ve Japon kültürünü kolaylıkla görebilsek de bu vizyonu Japonya’nın dışına taşımak çok da kolay değil.
Eğer böyle dediysem, sebebi Japoncanın zenginliğinden başka hiçbir şey değil. İleride bahsedeceğim üzere bazen bir Japonca kelimenin karşılığı diğer dillerde, İngilizce ve Türkçe de dahil, paragraflar olabiliyor. Elbette bu durumda işler çevirmenler için zorlaşıyor.
Eklemeden de geçmeyelim, Ghibli için boşuna “Walt Disney of Japan” (Japonya’nın Walt Disney’i) denmiyor. 1996-2017 yılları arasında iki stüdyo gerçekten de bağlantılıydı. Disney, Ghibli’ye finansal olarak biraz yardım da ederek filmleri Amerika’ya, hatta dünyaya açtı. Disney’in Ghibli Stüdyo’nun globalleşmesine çok faydası dokunmuş olsa da her zaman eserleri orijinaline en yakın şekilde dünyaya aktaramadılar. Filmlerden örneklerle bunu çok daha net görebiliriz.
Ruhların Kaçışı
Oscar alan filmlerden biriyle başlayalım. Ruhların Kaçışı, ruhlarla dolu bir kasabaya giden küçük bir kızın ailesini kurtarmaya çalışırken yaşadığı maceraları anlatıyor. Filmin başında Chihiro’nun ebeveynlerinin domuza dönüştüğünü görüyoruz. İngilizce çevirisinde Yubaba, Chihiro’ya ebeveynlerini domuzlar arasından seçemezse sonsuza dek hamamda kalacağını söylerken, Japoncasında aslında ebeveynlerini domuzlar arasından seçemezse sonsuza dek hamamda kalacağını ve onları yemek zorunda olacağını söylüyor. Bu değişikliğin altında pek çok sebep arayabiliriz. Küçük izleyicileri kötü etkilememek, dublaja sığdırmak ya da sadece yumuşatmak. Fakat bu durum, Chihiro’nun korkusunun altındaki nedenlerden birini izleyiciden alıp götürüyor. Filmin Japoncasını izleyenler ile çevirisini izleyenler hikâyeyi farklı endişelerle takip ediyorlar.
Ruhların Kaçışı ile ilgili verebileceğim bir diğer örnek ise hamamdan kaçmalarını sağlayacak olan “hanko”. Burada Japonca ve Türkçe çevirisinde farklı anlamlar çıkıyor. Türkçe alt yazısında Chihiro’nun arkadaşı olan Haku, yalnızca kendi ismini hatırlayanların hamamdan kaçabileceğini söylüyor. Chihiro da maceraları boyunca ismini hatırlamaya çalışıyor. Japoncasında ise, Türkçede “mühür” anlamına gelen “hanko” kelimesi geçiyor. Japonya’da evraklar bizdeki gibi imzayla değil de bireysel-kurumsal mühürlerle dolduruluyorlar. Yani Türkiye’deki imzanın karşılığı onlarda aslında mühür. Türkiye’de mührün yeri Japonya’daki ile aynı olmadığı için mecburen değişikliğe gitmek gerekiyor. Türkçe alt yazısında da bizim için Japonların mührü kadar kişisel olan “isim” geçiyor. Chihiro’nun hikâye boyunca ismini veya mührünü hatırlamaya çalışması ne izleyicilerin deneyimini farklılaştırıyor ne de alakasız kalıyor. Bu şekilde, izleyicinin anlaması ve hikâyenin gidişatının bozulmaması adına yerinde bir karar oluyor.
Bazen hikâyeyi farklı kitlelere aktarırken metne eklemeler de yapmak gerekiyor. Mesela Chihiro, Japonca versiyonunda hamamı gördüğünde bir şey söylemiyor. Çünkü Japonlar gördükleri binanın ne olduğunu anlayabiliyorlar. Fakat İngilizce izleyenlerde aynı durum söz konusu olmadığı için Chihiro “Oh, it’s a bathhouse.” diye ekliyor. Hikâyede hiçbir şey değişmiyor ve izleyici kolayca anlayabiliyor.
Prenses Mononoke
Prenses Mononoke, stüdyonun diğer filmlerinin yanında biraz farklı kalıyor. Savaş sahneleri ve şiddet unsurları yüzünden çocuklara çok hitap etmese de kesinlikle bir fan favorisi. Filmin farklı dillerdeki başlıkları Princess Mononoke, Prenses Mononoke, Princesse Mononoké, La princesa Mononoke, Prinzessin Mononoke diye devam ediyor. Mononoke’nin bir isim olduğunu düşünebilirsiniz. Hayır, değil. Filmdeki prensesin adı San. Peki hiçbir dile çevrilmemiş bu Mononoke ne demek? Neden çevrilmemiş? Filmin çevirmeni Steve Alpert bu durumu kendi blogunda şöyle açıklıyor:
”Filmin adı Japonca Mononoke Hime. İngilizce adı ise Princess Mononoke. Başlığın yarısını çevirmedim. Filmin adını ilk duyduğumda mononoke kelimesi bana tamamen yabancıydı. Ama mononoke tam da Hayao Miyazaki’nin film isimlerinde kullanacağı türden bir kelime. Çoğu Japonun nadiren duyduğu ya da okuduğu, hatta üstüne uzun uzun düşünmeyince anlamını bile hatırlamadıkları bir kelime.
Öyle ki, iki kişi bile aynı anlamı çıkarıp çeviremeyebilir. Sözlüklerin de faydası dokunmuyor. Sözlük; hayalet, peri ya da doğaüstü bir varlık gibi tanımlıyor ama kime sorarsam sorayım farklı şeyler söylüyorlar. Güzelce açıklamaya çalıştığımda paragraflar tutuyor, Japonca böyle karmaşık kelimelerle dolu. Bu yüzden ben de kelimeyi olduğu gibi bırakmaya karar verdim.
Film İngilizce olarak çıktığında benden daha zeki birinin daha iyi bir başlıkla çıkmasını bekledim, ama neredeyse yirmi yılı aşkındır kimse çıkmadı.”
Yazının başında bahsettiğim gibi, Japoncanın zenginliği işte böyle anlarda bir çeviri problemine dönüşebiliyor.
Prenses Mononoke için verebileceğim bir diğer örnek de film boyu gördüğümüz küçük orman ruhları, kodamalar. Aynı mononoke kelimesi gibi, olduğu gibi bırakılmışlar. Kodama Japoncada orman ruhu anlamına geliyor, filmde de yaratıkların orman ruhları oldukları belirtiliyor. Böylece ruhların ismi, eserin orijinal dili Japoncada bırakılsa da karışıklık oluşturmuyor.
Gökteki Kale
Gökteki Kale stüdyonun en eski filmlerinden biri. İngiliz yazar Diana Wynne Jones’un Castle in the Air romanının uyarlaması. Fakat kitaptaki Arap karakterleri, Arap kültürüne ait unsurları filmde bulamıyorsunuz. Miyazaki sadece olay örgüsünü alarak, hikâyeyi kendi vizyonu ve Japon kültürüyle harmanlayarak yeniden yaratıyor.
Filmde iki Fransız karakter var: Charles ve Henri. Senaryo İngilizceye çevrilmek üzere Disney’e gittiğinde, bu iki Fransızca isim Japon alfabesiyle Sharuru ve Anri olarak yazılıyor. Disney’in Japonya’da hiç yaşamamış Japon-Amerikan çevirmeni, stüdyoya herhangi bir soru sorma ihtiyacı da hissetmeden isimlerin Çince olduğunu varsayıyor ve isimleri Shalulu ve An-Li olarak çeviriyor. Böylece çevirmenin hatası yüzünden Fransız olarak tasarlanmış ve çizilmiş karakterler bir anda Çinliye dönüşüyor.
Yazının sonuna gelirken son bir örneğe daha bakalım. Filmin sonunda Sheeta, Laputa’yı kurtarırken Japonca “Topraktan uzak hayatta kalamazsın.” derken, İngilizcesinde “Dünya aşk olmadan var olamaz.” diyor. Bu değişiklik yine Disney’in hikâyeyi yanlış anlaması mı, yoksa Japonlardaki doğa kültürünün Amerikanlarda olmamasından mı kaynaklı bilmiyorum. Fakat Japonca versiyonun hikâye akışına çok daha uyduğunu biliyorum.
Referanslar
- Chavez, A. (2021, May 13). 15 years at Studio Ghibli by Steve Alpert. Books on Asia.
https://booksonasia.net/2020/05/08/15-years-at-studio-ghibli-by-steve-alpert/
- Mirjalili, F. (2023, January 26). The process Disney used to translate Studio Ghibli to English.
https://www.slashfilm.com/1019985/the-process-disney-used-to-translate-studio-ghibli-to-englih/
- Brajer, J. (2023, December 28). Studio Ghibli: Should the movies be watched in Japanese
https://movieweb.com/studio-ghibli-movies-dub-vs-sub/
- MacInnes, D. T. (2009, July 31). John Lasseter – Translating Ponyo into English.
https://ghiblicon.blogspot.com/2009/07/john-lasseter-translating-ponyo-into.html
- Keith. (2024, February 25). ジブリ – Studio Ghibli Anime titles in Japanese. Japanese Universe.
https://japaneseuniverse.com/2020/10/02/studio-ghibli-anime-from-japanese-to-english/
- Princess Mononoke (1997) – Release info – IMDb. (n.d.). IMDb.
https://www.imdb.com/title/tt0119698/releaseinfo/
- Ritvik. (2021, March 23). Flying, Freedom & Nature in Laputa : The Castle in the Sky (Studio Ghibli). ANIMATOPOEIA! |
Writing About Anime.https://animatopoeia.org/2021/03/09/flying-freedom-in-laputa-the-castle-in-the-sky-studio-
ghibli/
- Hayao Miyazaki (宮崎 駿) , YINGKANG LUO. (n.d.). ArtStation.
https://www.artstation.com/artwork/Oo1Jkk
Görsel Referanslar:
- Rose, A. A. (2023, August 11). The nuclear resonance of Castle in the Sky. Bright Wall/Dark Room.
https://www.brightwalldarkroom.com/2017/03/13/the-nuclear-resonance-of-castle-in-the-sky/
- The reproduction of architecture in Japanese cinema. Analysis of Spirited Away’s scenography | The Strength of
Architecture | From 1998. (n.d.). https://www.metalocus.es/en/news/reproduction-architecture-japanese-cinema-
analysis-spirited-aways-scenography
- Amazon.com.tr. (n.d.). https://www.amazon.com.tr/Art-Princess-Mononoke-Hayao-Miyazaki/dp/1421565978
- Hayao Miyazaki (宮崎 駿) , YINGKANG LUO. (n.d.). ArtStation. https://www.artstation.com/artwork/Oo1Jkk
