Sapir-Whorf’tan Sinemaya: Denis Villieneuve’nin “Geliş” Filmindeki Sapir-Whorf Hipotezi Rüzgârı

    Başka bir dili konuşuyor olsaydınız düşüncelerinizin ne derecede değişeceğini hiç düşündünüz mü? Bu yazıyı Türkçe olarak değil de başka bir dilde okuduğunuzu hayal edin, metni algılama şekliniz ne derecede etkilenirdi?

    Dil bilimci olan Edward Sapir ve Benjamin Lee Whorf da aynı şeyi merak etmiş olsa gerek ki dilsel görelilik olarak da bilinen hipotezi ortaya atmışlardır. Bu hipotez genel olarak, insanların konuştuğu dillerin kendilerine özgü dünya görüşleri olduğunu ve dolayısıyla konuşulan dilin, kişinin bilişsel süreçlerini etkilediğini savunur. Dolayısıyla düşünce yapısı ile dil arasındaki ilişkiyi etkileyen çeşitli faktörlerin olduğu görülür. Örneğin, Türkçede aile bağlarını ifade eden dayı, amca, hala, teyze gibi çeşitli kelimeler bulunurken İngilizcede bu sıfatları baba ya da anne tarafından akrabalık ilişkilerini gözetmeksizin “aunt” ve “uncle” kelimeleriyle aktarmak mümkündür.

    Bu hipotezin kökenine baktığımızda psikolojiden etnolojiye, felsefeden sosyolojiye kadar birçok farklı alana uzandığını görürüz. Hâl böyle olunca, birçok farklı düşünürün bu konu hakkındaki fikirlerini görmek mümkün oluyor. Alman düşünür Humboldt’tan İsviçreli filozof Ferdinand de Saussure’e kadar uzanan düşünürlerin fikirlerinin etkileriyle bugünkü dilsel görelilik fikrinin ortaya çıktığını söyleyebiliriz.

    Sapir-Whorf hipotezi güçlü etki ve zayıf etki olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Güçlü etkiye bakıldığında, düşünce yapısının konuşulan dilden tamamen etkilendiğinin savunulduğu görülmektedir. Fakat bu noktada önemli bir sorun ortaya çıkıyor. Bu fikir doğru kabul edildiğinde bilişsel süreci etkileyen diğer faktörleri yok saymış oluyoruz, dolayısıyla objektif bir dünyanın varlığı sorgulanabilir hâle geliyor. Öte yandan zayıf etkiye baktığımızda, bilişsel sürecin konuşulan dilden hatırı sayılır ölçüde etkilendiği fakat bu süreci etkileyen tek faktör olmadığı kabul ediliyor. Daha uygulanabilir olan bu fikir güçlü etkinin ortaya çıkardığı sorunu da büyük ölçüde ortadan kaldırıyor gibi görünüyor.

    Bu alanda yapılan birçok araştırma ve deney bu hipotezin büyük ölçüde doğru olduğunu gösterse de bu fikir bir bilimsel gerçekten ziyade hipotez olarak karşımıza çıkmaktadır.

    Jonathan Winawer, Nathan Witthoft, Michael C. Frank, Lisa Wu, Alex R. Wade ve Lera Boroditsky tarafından yayınlanan makalede, İngilizce ve Rusça konuşan bireylerin renkleri algılayış biçiminin farklı olduğu aktarılıyor. Bu makaleye göre, İngilizce konuşan bireylerin açık ve kapalı mavi için belirli bir ayrımda bulunduğu görülmese de Rusça konuşan bireylerin açık mavi (goluboy) ve kapalı mavi (siniy) için farklı kelimeleri kullandığı, dolayısıyla bu renklere zorunlu bir ayrım getirdiklerini görüyoruz. Genellikle bu ayrımın Rus çocukları tarafından erken yaşlarda öğrenildiği de görülmektedir.