ÇEVİRİ TARİHİMİZDE İLKLERİMİZ: TÜRK EDEBİYATI
ÇEVİRİ TARİHİMİZDE İLKLERİMİZ:
TÜRK EDEBİYATI
Kültürlerin bugüne kadar sürekli zenginleşip varlıklarını sürdürebilmelerinin temelinde, tarih boyunca kültürler arası etkileşimin kesintisiz devam etmesi yatmaktadır. İnsanlar, hiç tanımadıkları dillerden ve kültürlerden etkilenerek kendi kültürlerini nasıl zenginleştirdi? Bu sorunun yanıtında akla gelen en önemli araçlardan biri çeviridir. Çeviri, günümüzde olduğu gibi eski dönemlerde de kültürler ve gelenekler başta olmak üzere birçok sosyal alanda bir köprü görevi görmüştür. Bu bağlamda, çeviriyi sadece bilgilerin ya da fikirlerin farklı dillere geçiş aracı olarak görmek yerine yeni kültürleri keşfetmemizi sağlayan bir kapı olarak görmeliyiz. Türk edebiyatı, aslında Kutadgu Bilig’lere kadar uzanan zengin bir tarihe sahiptir fakat bu yazımızda daha ziyade Osmanlı ve Cumhuriyet dönemimize odaklanacağız. Bu noktada Türk edebiyatı tarihindeki çeviri faaliyetlerine odaklanarak çeşitli alanlarda gerçekleşen ilk çevirilere göz atacağız. Türk edebiyatının çeviri tarihindeki ilklerin önemi ve etkisi, kültürel mirasımızın çeşitliliği ve zenginliği hakkında da bize önemli bilgiler sağlayacaktır.
Yukarıda bahsettiğimiz ve başlangıç tarihi olarak belirlediğimiz Osmanlı ve Cumhuriyet dönemimizde; dönemin siyasi, toplumsal ve edebî anlamda en çalkantılı ülkelerinden biri olan Fransa’nın büyük etkisi olmuştur. Türk edebiyatındaki “Batılılaşma” kavramı da buradan türemiştir.
Şiir türünde ilk çeviri eserimiz Şinasi’nin Tercüme-i Manzume isimli eseriydi. 1859 yılında yayımlanan bu eser, yalnızca şiir türünün değil, aynı zamanda Türk edebiyatımızın da ilk çevrilmiş eseri olma özelliğini taşıyor. Tercüme-i Manzume, dönemin Osmanlıcasında “Şiir Çevirisi” anlamına geliyordu. Bu eserde, Şinasi tek bir şiir çevirisinden ziyade Racine, Lamartine, Gilbert, Fénelon, La Fontaine gibi şairlerin çeşitli şiirlerini derlemiştir. Bu çevirinin içeriğinde Racine’in Andromaque ve Ester adlı trajedilerinden bazı parçalar, La Fontaine’in bazı manzum hikâyeleri ve Lamartine’in Meditations adlı eserinin bazı bölümleri yer almaktadır. Biçim olarak şiir şeklinde olmasına rağmen La Fontaine’in manzum hikâyelerini ele aldığı bölümler de Türk edebiyatında ilk masal örnekleri olarak değerlendirilebilir. La Fontaine’in günümüzde bile hâlâ popülerliğini koruyan didaktik fabllarıyla Türk toplumu ilk kez bu eserde tanışmıştı.
Tasfir-i Efkâr Matbaası tarafınca basılan 1870 baskısı.
“Yansıtmalı çeviri” metoduyla Fransızca-Türkçe olarak düzenlenen eserin bu özelliğine bir örnek
1862 yılında Osmanlı alfabesiyle kitap biçiminde yayınlanan ilk baskısı ve Fénelon’un Telemaque isimli orijinal eserinin karşılaştırması
Tıpkı şiir gibi, roman ve hikâye türlerinde de yine ilk çevirilerimizi dönemin revaçta olan eserlerinin yer aldığı Fransız edebiyatından yaptık. Batı edebiyatından yapılmış ilk roman çevirisi olarak François Fénelon’un Türkçe’ye Telemak başlığı ile çevrilen, Les Aventures de Télémaque isimli eserini örnek verebiliriz. Bu eserin en önemli tarafı ise Türk edebiyatımızı roman türüyle tanıştıran ilk eser olmasıydı. Telemak’ın ilk çevirisi 1859 yılında Yusuf Kâmil Paşa tarafından yapılmıştı. Bu eser ilk olarak dönemin Osmanlısının ilk bilim dergisi olan Mecmua-i Fünun dergisinde yayımlanmıştı. Ayrıca, bu eserin çevirisi Ahmet Vefik Paşa tarafından yapılmıştır. Bu çevirileri sırasıyla Münif Paşa’nın Hikâye-i Mağdûrin’i (Victor Hugo’nun Sefiller’i) ve Ahmet Lütfi Efendi’nin Hikâye-i Robenson’u (Daniel Defoe’nun Robinson Crusoe’su) takip etmiştir.
Victor Hugo’nun Les Miserablesorijinal isimli kitabının ilk baskısı ve 1862 yılında Münif Paşa tarafından tercüme edilen Hikâye-i Mağdurin isimli tercümesi
Tiyatro türünde ilk çevirimiz ise İbrahim Şinasi’nin Şair Evlenmesi isimli eseriydi. Osmanlının sanata ve bilime çok daha fazla önem verdiği yılların bir ürünü olarak 1860 yılında Tercüman-ı Ahvâl’de yayımlanan, ardından kitap olarak basılan komedi tarzında tek perdelik bir piyes olarak edebiyatımıza girmiştir. O dönemde oldukça popüler olan Fransız oyun yazarı ve şair Molière, Osmanlı toplumunda da büyük ilgi görmüş ve sahnelenmişti. Yukarıda bahsettiğimiz Şair Evlenmesi isimli eser de Moliére’nin 1661’de yayımladığı Les Fâcheux isimli eserinin uyarlaması olarak literatürümüzde yerini almıştır.
1860 yılında Tercüman-ı Ahval dergisinde ilk kez yayınlanan eserin Türkçe ve Osmanlıca kapak görselleri
Muhaverat-ı Hikemiyye’nin 1859’da
kitap formunda çevrilen Osmanlıca
dilindeki ilk baskısı
Felsefe türünde Batı edebiyatından yapılmış ilk çevirimiz ise Münif Paşa tarafından çevrilen Muhaverat-ı Hikemiyye’dir. 1859’da dönemin Osmanlısında yayımlanan bu eser, Fénelon, Voltaire, Fontenelle gibi düşünürlerden seçilmiş felsefi diyaloglardan oluşmaktadır. Felsefi içeriğe sahip olmasına rağmen dönemin diğer eserlerine göre çok daha yalın ve sade bir dilde yazılmıştır.
Sabahattin Eyüboğlu tarafından 1940’lı yıllarda yayınlanan ilk
tercümesi ve Montaigne’in Les Essais isimli eserinin ilk orijinal eseri
İlk biyografi çevirisi ise bir İtalyan edebiyatı örneği olmasına rağmen Fransızca tercümesinden Türkçemize çevrilen Silvio Pellico’nun Mes Prisons isimli eseridir. Recaizâde Mahmut Ekrem tarafından Me Prizon Muahezenâmesi ismiyle 1874’te edebiyatımıza kazandırılan bu eser, İtalyan yazar Silvio Pellico’nun hapishanede geçirdiği yılları kaleme aldığı bir biyografi yazısıydı.
Recaizade Mahmud Ekrem (1847-
1914)
Edebiyatımıza kazandırılan deneme türündeki ilk eser ise Fransız yazar Montaigne’in Les Essais isimli eserinin Sabahattin Eyüboğlu tarafından yapılan tercümesidir. Sokrates’ten sonra en büyük düşünür olarak kabul edilen Montaigne’in 1580’de yayınlanan ve Avrupa toplumunun düşünce tarzına büyük ölçüde dokunan bu önemli eserinin Türkçeye çevrilmesi maalesef 1940’lı yılları bulmuştur.
Yukarıda bahsi geçen ve birçok farklı ülke ve kültürden kendi edebiyatımıza geçen bu eserler, bize dış dünyayı tanımamız, onların kültürlerini ve sosyal yaşamlarını gözlemleyip “Kendimize ne katabiliriz?” sorusunu sormamız hususunda ışık tutmuştur. Öyle ki, özellikle Fransız edebiyatından faydalandığımız bu eserler, o dönemden başlayıp günümüze kadar devam eden bir toplumsal düşünce devriminin de fitilini ateşlemiştir. Özetlemek gerekirse, çeviri hiçbir zaman bir kelimenin diğer kelimeyle yer değiştirmesi demek olmamıştır, aksine toplumlara ışık tutup kültürel, sosyal ve zihinsel olarak geliştiren bir elçi olmuştur.
Referanslar
- ÇAKM Bilişim ve Kütüphane Hizmetleri. (n.d.). [Fransızca kaynak hakkında bilgi]. Akdeniz Üniversitesi Kütüphanesi.
Retrieved December 15, 2024, from http://kutuphane.akmb.gov.tr/opac/details?
id=31381&materialType=BK&query=fransiz&detailType=modal
- Çağdaş Düşünce. (n.d.). Osmanlı’da ilk çeviri roman yayımlandı. Retrieved December 15, 2024, from
https://www.cagdasdusunce.net/timeline/osmanli-da-ilk-ceviri-roman-yayimlandi–59
- Göktaş, N., & Kaptan, S. B. (2024). TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN 100 YILLIK ÇEVİRİ SERÜVENİ: DERGİLER, PROJELER
VE ÇEVİRİ EĞİTİMİ. HUMANITAS-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 12(Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı), 125-141.
- Kara, S. V. (2010). Tarihsel Değerlendirmeler Işığında Türkiye’de Çeviri Etkinliği. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Dergisi, 6(1), 94-101.
- Kitabistann. (2012, November 21). Şair Evlenmesi (Şinasi) eserinin özeti. Kitabistann. Retrieved December 15, 2024, from
https://kitabistann.blogspot.com/2012/11/sair-evlenmesi-sinasi-eserinin-ozeti.html
- Meisterdrucke. (n.d.). ‘Les Essais’, by Michel de Montaigne, published 1595 (engraving). Retrieved December 15, 2024, from
https://www.meisterdrucke.uk/fine-art-prints/French-School/977676/%27Les-Essais%27,-by-Michel-de-Montaigne,-
published-1595-%28engraving%29.html
- Nadir Kitap. (n.d.). Terceme-i Manzume: Külliyat III (3) Şinasi. Retrieved December 15, 2024, from
https://www.nadirkitap.com/terceme-i-manzume-kulliyat-iii-3-sinasi-kitap32722324.html
- Türk Edebiyatı. (n.d.). Türk edebiyatında ilk çeviriler. Retrieved December 15, 2024, from
https://www.turkedebiyati.org/turk-edebiyatinda-ilk-ceviriler/
- Whitmore Rare Books. (n.d.). Les Misérables in 5 volumes. Retrieved December 15, 2024, from
https://www.whitmorerarebooks.com/pages/books/910/victor-hugo/les-miserables-in-5-volumes?soldItem=true
- Yesevi Üniversitesi. (n.d.). Mes Prisons (Me Prizon) tercümesi – Recaizade Mahmut Ekrem. Retrieved December 15, 2024,
from https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mes-prisons-me-prizon-tercumesi-recaizade-mahmut-ekrem
- Yücel, F. (2016). Çevirinin tarihi (Vol. 1). Çeviribilim. Şen, C. (2020). Şinasi’nin şiir çevirileri üzerine bir inceleme, TÜRÜK
Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi.
